Evliyânın büyüklerinden. İsmi Ahmed bin Yahyâ el-Celâ, künyesi Ebû Abdullah’tır. İbn-i Celâ diye de bilinir. Aslen Bağdatlıdır. Doğum târihi bilinmemektedir. Şam’da yaşadı. Babası Yahyâ el-Celâ da evliyânın büyüklerindendi. Ahmed bin Yahyâ, 918 (H. 306) senesi Receb ayında Şam’da vefât etti.

Ahmed bin Yahyâ önce babasından ilim ve edeb öğrendi. Zamânın büyük velîlerinden Zünnûn-i Mısrî ile Ebû Türâb Nahşebî hazretlerinin sohbetlerinde yetişip olgunlaştı. Cüneyd-i Bağdâdî, Ebü’l-Hasan-ı Nûrî hazretleri ile görüşüp istifâde etti. Evliyâdan Ebû Abdullah Busrî’nin sohbet arkadaşı oldu.

Ahmed bin Yahyâ, Şam evliyâsının en meşhurlarından olup derin ilmi ve hikmetli sözleri vardı. Bir taraftan insanların kalblerini mânevî kirlerden temizlerken, diğer yandan ilim öğretip talebe yetiştirirdi. Ebû Ali Rodbârî, Ebû Bekr Muhammed Dukkî ve Hakim Tirmizî talebelerinin meşhurlarındandır.

Ahmed bin Yahyâ, tasavvuf yoluna girişi ile ilgili hâtırasını şöyle anlatır:

Anne ve babama; “Beni Allahü teâlâya hibe, hediye ederseniz, hep O’nun yoluna çalışırım.” dedim. Onlar da; “Verdik.” dediler. Ben de memleketimi terkettim. Bir zaman sonra, gece vakti gelip kapıyı çaldım. Babam; “Kimsin?” diye sordu. Ben de; “Oğlunum.” deyince; “Ben oğlumu, Allahü teâlânın yoluna verdim; verdiğimi geri almam.” deyip kapıyı yüzüme kapadı. Ben de geri döndüm çalışmalarıma devâm ettim. Çok şeyler kazandım.

Hak yolda ilerlerken başından geçen ibretli bir hâdiseyi şöyle anlatır:

Birgün güzel yüzlü bir hıristiyan çocuğunu görüp, güzelliğine hayret ettim. Cüneyd hazretleri bu hâlimi görünce; “Cenâb-ı Hakk’ın yarattığı her şeyde, hayret nazarıyla bakacak çok şey vardır. Sen bunun cezâsını yakında görürsün!” buyurdu. Nitekim oradan ayrılır ayrılmaz, ezberimdeki bütün Kur’ân-ı kerîmi unuttum. Tekrar ezberlemek için senelerce uğraştım. Tövbe ettim, Allah’a yalvardım. Şimdi, bir şeye ilgi duymaya cüret edemiyorum. Allah’tan başka bir şeyle Alâkadâr olmayı kendime yakıştıramıyorum.

Ahmed bin Yahyâ hocası Zünnûn-i Mısrî hazretleriyle geçen bir hâtırasını da şöyle anlatır:

Talebelik günlerinde, rehberim Zünnûn-i Mısrî hazretleri ile Mekke’de berâberdik. Günlerce aç kalıp bir şey yemedik. Birgün Zünnûn, Hira dağına çıkmak için, öğle namazından önce kalkıp abdest aldı yola çıktı. Ben de peşindeydim. Giderken yol kenarına atılmış tâze muzlar gördüm. Birkaç tâne alıp, Zünnûn hazretlerine göstermeden kolumun yenine koydum. Zünnûn hazretleri yanımdan uzaklaşınca da, çıkarıp yemeye başladım. Gözlerimle onu tâkip ediyordum. Tepeye varıp insanlardan uzaklaşınca bana dönüp; “Yenine koyduğun şeyi çıkar.” dedi. Ben çok mahcûb oldum. Abdest alıp mescide gittik. Öğle, ikindi, akşam ve yatsı namazlarını kıldık. Yatsıdan bir saat sonra, bir adam elinde bir tepsi yemekle çıkageldi. Getirip Zünnûn hazretlerinin önüne koydu. Yemesini işaret edip gitti. O, hiç hareketsiz duruyordu. Bana baktı ve; “Buyur ye!” dedi. Ben de; “Yalnız mı yiyeceğim?” dedim. “Yemeği sen istedin. Biz talepte bulunmadık. Yemeği isteyen yer.” buyurdu. Bunun üzerine, mahcûb bir şekilde bu yemeği yedim.

Ahmed bin Yahyâ, kazandığının hepsini fakirlere sadaka verirdi. Kuldan bir şey beklemez, arzusunu yaratana bildirirdi. Birgün kendisine fakirliğin ne demek olduğunu sordular. Hiç seslenmedi. Bir kenara çekildi, sonra da çekip gitti. Çok geçmeden geri geldi. “Üzerimde bir mikdâr para vardı. Bu para üzerimde dururken fakirlikten bahsetmeye utandım. Gittim, parayı mahallemin fakirlerine dağıtıp geldim. Şimdi cevap verebilirim.” buyurdu.

Talebelerinden âlim ve velî bir zât olan Muhammed bin Dâvûd Dukkî buyurdu ki: “Gözler; Irak, Hicaz, Şam ve daha birçok memlekette, Ebû Abdullah bin Celâ’nın benzerini görmedi.”

İsmâil bin Nüceyd buyurdu ki: “Dünyâda, zamânında dördüncüsü olmayan üç kişi vardır: Onlar; Nişâbûr’da Ebû Osman Hîrî, Bağdat’ta Cüneyd, Şam’da Ebû Abdullah bin Celâ’dır.”

Derin ilmi, engin mânâlı sözleri vardı. Tasavvufî hâllerden olan hakîkat ve mârifette eşi yoktu. Zamânında Şam evliyâsının en büyüğü diye bilinirdi.

Ebû Abdullah bin Celâ hazretlerine; “Zâhid kime denir?” diye sorduklarında; “Zâhid, kendisinin övülmesiyle yerilmesi arasında fark görmeyen kişidir.” buyurdu.

Hüsn-i zan hakkında; “Bir kimse gözümün önünde bir hatâ işledikten sonra kaybolup gitse, onun tövbe ettiğine inanır, hakkında kötü zanda bulunmam.” buyurdu.

Bir kimse gelip; “İnsanlarla sohbetin şartı nedir?” diye sordu. “Onlara iyilik etmeden kötülük etme, Onları sevindirmeden üzme!” buyurdu.

“Bir insan mânevî mânâda nasıl fakîr olur?” suâline; “Ondan geriye hiçbir şey kalmadığı zaman.” diye cevap verdi. “Böyle olduğu nasıl ve ne zaman anlaşılır?” denilince de; “Sol taraftaki günahları yazan melek, yirmi sene boyunca aleyhinde yazacak bir şey bulamadığı zaman anlaşılır.” buyurdu.

Ahmed bin Celâ buyurdu ki:

“Üstâdım Zünnûn-i Mısrî’yi gördüm, onun sözlerinden hikmet yâni insanların din ve dünyâsı için faydalı olan şeyler damlıyordu. Sehl’i gördüm, o hikmetten başka bir şey söylemiyordu. Bişr-i Hafî’yi gördüm, onun da verâsı, haram ve helal olduğu bilinmiyen şüpheli şeylerden sakınması vardı.” “Siz bunlardan hangisine meylediyorsunuz?” diye sordular; “Üstâdımız Bişr-i Hafî’ye.” diye cevap verdi.

Birisi kendisinden müslüman kardeşinin hakkından sordu: “Müslüman kardeşinin hakkını, aranızdaki dostluk ve muhabbete güvenerek zâyi etmeyin. Zîrâ Allahü teâlâ, her mümine haklar verdi. Bu hakları ancak Allahü teâlânın hukûkunu yerine getirmeyenler zâyi ederler.” buyurdu.

Yine birgün ona; “Zâhid kime denir?” dediler. “Zâhid; kötülemekten ve övülmekten alınmayan kimsedir. Zühd ise dünyâyı gözden ve gönülden çıkarıp yok saymaktır.” buyurdu. “Peki âbid kimdir?” dediler. “Farzları vakti girer girmez edâ edip yerine getirendir.” buyurdu. “Muvahhid kimdir?” suâline ise; “İşlerinin hepsini Allah için yapandır.” buyurdu.

Rızık hakkında sık sık şöyle derdi: “Rızkını Allah’tan bilmeyip de onun mahlûkundan beklemek, insanı Cenâb-ı Hak’tan uzaklaştırıp, halka muhtâc eder.” Sonra da; “Kim gönlünü mahlûkâta bağlayıp Hakk’a ulaşmak isterse, O’na kavuşamaz. Kim gönlünü Hakk’a bağlar, O’na ulaşmayı dilerse, arzusuna kavuşur.” buyurdu.

Ahmed bin Yahyâ el-Celâ hazretleri hikmetli sözleri ve güzel ahlâkıyla insanlara rehber oldu. Oğlu anlatır:

“Babam vefât ettiğinde, cenâzesini yıkaması için birisini çağırdık. Yıkamak için yanına vardı, fakat hemen dışarı çıkıp; “Bu vefât etmemiş!” dedi. Biz yanına vardığımızda bir hareket göremedik. O kimse korkup gitti. Başka birisini çağırdık. O da korkmuş hâlde çıkıp; “Ben yanına varınca eliyle beni itti.” dedi. Sonra yakın akrabâmızdan sâlih ve hal sâhibi birini çağırdık. O gelince ona hiçbir şey yapmadı ve rahatça yıkayıp, kefenledi.”

KABÛL EDERSEN…

Evliyâlık makâmında yüksek derecelere ulaşan Ahmed bin Yahyâ el-Celâ hazretleri bir zaman Medîne-i münevvereye gitti. Resûlullah efendimizin kabr-i şerîfini ziyâret edip selâm verdi. O zaman selâmına cevap sesi işitildi. Sonra; “Yâ Resûlallah! Kabûl edersen bu gece yanında misâfir kalmak istiyorum.” dedi. “Kabûl ettim.” diye cevap verildi. Orada kaldı.Rüyâsında Peygamber efendimizi gördü. Kendisine bir ekmek ikrâm edildi. Bir kısmını yedikten sonra uyandı. Uyandığında ekmeğin kalanının elinde olduğunu gördü.